उपवासका फाइदाहरु र बेफाइदाहरु
डा. हेमराज कोइराला
उपवास शब्द दुईवटा संस्कृत शब्दहरू उप र बास मिलेर बनेको शब्द हो । उपको शाब्दिक अर्थ नजिक र बासको शाब्दिक अर्थ बस्नु हो । यसर्थ उपवासको शाब्दिक अर्थ नजिक बस्नु हो । नजिक बस्ने शब्दलाई अर्थ लगाउँदा पनि कसको नजिक बस्ने भन्ने प्रश्न यहाँ उत्पन्न हुन सक्छ । यसको उत्तरमा अधिकतर उपवास अभ्यास गर्नेहरू आफ्नु नजिक बस्ने वा आत्माको नजिक बस्ने भन्ने उत्तर दिन्छन्
उपबासको अर्थ निश्चित समयावधिका लागि कुनै पनि प्रकारको आहार ग्रहण नगर्नु हो । यसरी निश्चित अवधिका लागि शरीरलाई आहार प्रदान नगर्दा मुख्यतः पाचन प्रणालीका अङ्गहरुले आराम पाउनुका साथै शरीरका अन्य अङ्गहरूमा संकलित विजातिय द्रव्यहरूको पनि निष्कासन हुनेहुदाँ उपवास सूक्ष्म स्तरमा शरीर शोधनको मुख्य अस्त्र हो ।
उपवासलाई “सर्वे रोग मल वशः लंघनस परम औषधम्” अर्थात् सम्पूर्ण रोगको कारण भनेको शरीरमा संकलित मल हो र संकलित मलको सर्वोच्च निष्कासन गर्ने उपवास परम औषधि हो भनिएको छ । यसर्थ उपवास भन्नाले भोजन/आहारको ग्रहण नगर्नु मात्र नभएर गहिरो अर्थमा सामाजिक, सांस्कृतिक,राजनीतिक, धार्मिक एवम् आध्यात्मिक अर्थ बोकेको स्वास्थ्यसँग प्रत्यक्ष जोडिएको कला संस्कृति र विज्ञान हो ।
उपवासका फाइदाहरु
१. उपवास गर्दा सबैभन्दा धेरै फाइदा पाचन अंगहरुले पाउदछ । शरीरले पाचनश्रमबाट फुर्सत पाउदछ । उपवासका दौरान पाचन अंगहरुको शोधन र निर्विषीकरण पनि हुन पुग्दछ । पाचन अंगहरुले आराम पाउने भएकाले यसै अवस्थामा पाचन अंगका घाउहरुले पनि निको हुने अवसर पाउदछ । उपवासले आन्द्राहरुको मांशपेशीहरुको तानलाई पनि सुचारु राख्दछ ।
२. उपवासले मुटुको कार्यभारलाई पनि निकै कम गर्दछ । मुटु एवं रक्तनलीको स्वास्थ्यलाई सुदृढ बनाउदछ ।
३. उपवासले फोक्सोको कार्यक्षमतालाई पनि बढाउदछ । उपवासको समयमा फोक्सोको सम्पूर्ण कफ एवं म्यूकसहरुको विशोषण हुन्छ ।
४. उपवास गर्दा स्नायू प्रणालीले पनि पूर्ण आराम पाउदछ । उपवासले कर्मेन्द्रिय एवं ज्ञानेन्द्रियहरुलाई पनि सुदृढ गर्दछ । यसले स्वचालित स्नायू तन्त्रलाई अझ व्यवस्थित गर्ने र उच्च मानसिक कार्यहरुलाई पूर्ण व्यस्थित बनाउन मद्दत पु~याउदछ ।
५. उपवासले अन्तश्रावी तन्त्रमा पनि ठूलो असर पार्दछ । उपवास गर्दा विशेषतः T3 र T4 को स्तर घट्दछ भने Epinephrine र Glucocorticoid को रक्त स्तर हल्का बढ्दछ ।
६. उपवास प्राकृतिक प्रभावकारी एवं कम खर्चीलो उपाचार र विधि हो ।
७. शारीरिक तन्दुरुस्तिलाई बरकरार राख्न मद्धत गर्दछ ।
८. खानामा सन्तिुष्टि प्रदान गर्दछ ।
९. उपपचय क्रियालाई प्रोत्साहन पु~याउदछ ।
१०. छोटो समयमा मनग्ने बोसो घटाउने महत्वपूण विधि हो ।
११. ईन्सुलिन ग्रहणशिलतालाई बढाउदछ ।
१२. आत्म अनुशासनको सर्वोत्तम उपाय हो । उपवास गर्दा आध्यात्मिक शक्तिको जागरण हुन्छ ।
१३. रक्तचाप घटाउदछ ।
१४. ब्लड ग्लूकोज (सुगर) लाई ब्यावश्थित तुल्याउदछ ।
१५. रगतको चिल्लो पदर्थलाई कम गर्दछ ।
१६. असल कोलेस्टेरोल लाई बढाउदछ । खराब कोलेस्टेरोल लाई घटाउदछ ।
१७. बुढ्यौलीलाई चाडै आउन दिदैन । दीर्घायु प्रदान गर्दछ ।
१८. ईन्फ्लामेसनलाई कम गर्दछ ।
१९ अक्सिडेटीभ स्ट्रेसलाई कम गर्छ ।
२०. कोषहरुको विभाजनलाई अनियन्त्रित हुन दिदैन ।
२१. तनाव कम गर्छ ।
२२. खराव प्रोटीनको उत्पादन कम गर्दछ ।
२३. चोट पटक ठिक हुन मद्धत गर्दछ ।
२४. शरीर शोधन गर्ने महत्वपूर्ण अस्त्र हो । उपवास पछि शरीर शुद्ध, सफा र स्वच्छ बन्छ। स्वस्थ बन्छ । शरीर स्वस्थ बनेपछि मन पनि स्वस्थ बन्छ ।
२५. विजातिय पदार्थहरुको निष्काशनमा महत्वपूर्ण भूमिका अदा गर्ने हुदाँ मल निष्काशनलाई बढाउदछ ।
२६. अनेकौ असाध्य रोगहरुमाथि विजय प्रप्त गर्ने महत्वपूर्ण अश्त्र हो ।
२७. उपवासले मनलाई शान्त बनाउछ, भावनालाई बसमा राख्न मद्धत गर्दछ, एकग्रता ध्यान लय आदिको उदय गराउदछ ।
उपवासका बेफाइदाहरु
१. खाना त्याग गर्दाका लक्षणहरु (Food withdrawal symptom) देखा पर्न सक्छ ।
२. असहजता हुन सक्छ
३. एलर्जी हुन सक्छ
४. कुपोषण हुन सक्छ ।
५. उपवास अनियन्त्रित हुनसक्छ ।
*डा. हेमराज कोइराला योगी चितवनको भरतपुर-१, वागीश्वरी स्थित योगी नरहरिनाथ योग तथा प्राकृतिक चिकित्सालयका मेडीकल डाईरेक्टर हुन् ।
यो पनि पढ्नुहोस
बुद्धि बढाउने खाद्यान्न तथा फलफूलहरू के के हुन् ?
